Veel Nederlanders vinden kunst en cultuur in het lesprogramma voor kinderen heel belangrijk, zo blijkt uit een onderzoek van Motivaction. Maar dit belang blijkt niet uit de programma’s van de scholen. Het Nederlandse cultuuronderwijs is zeer divers, vaak vrijblijvend, inhoudelijk zonder samenhang en van een wisselend niveau. Ook op de Pabo’s is de aandacht voor cultuuronderwijs verwaarloosd. De aandacht voor de inhoud en de kwaliteit moet omhoog door een cultuurdocent een plek te geven in het reguliere onderwijs. Binnen de formatie van de school.

Zelfstandige burger

Het recht op onderwijs staat voorop in de lijst van de universele rechten van de mens en ook in die van het kind. Dat dit recht ooit in het leven is geroepen, lijkt nu vanzelfsprekend. Iedereen heeft er immers recht op een zelfstandig denkende burger te worden, om een volwaardige plek in de samenleving te kunnen innemen. Dit recht gaat om ontplooiing, om culturele identiteit, de waarden van de eigen omgeving en die van anderen. Onderwijs is meer dan leren rekenen, taal, aardrijkskunde en geschiedenis…. dat zal niemand betwisten. Maar hoeveel meer en wat meer, daarover lopen de meningen uiteen. Want wat is er dan meer nodig om een kind te vormen tot een zelfstandig denkend burger die zijn eigen plaats en richting bepaalt in de samenleving? En niet één kind, maar elk kind, alle kinderen.

Cultuuronderwijs

Zelfbeschikking is net als educatie een humaan grondrecht. Om dat recht goed te kunnen uitoefenen zijn culturele vaardigheden nodig zoals waarnemen, verbeelden, reflecteren en analyseren. Hoe beter een kind in staat is deze vermogens in te zetten, hoe meer kans het heeft om zich staande te houden in zijn omgeving en de mogelijkheden rondom hem te benutten. Betekenis geven aan de wereld en de plaats van het individu daarin, is een culturele activiteit. Het leren waarnemen, verbeelden, begrijpen en analyseren heet dan ook cultuuronderwijs. Maar dat niet alleen. Cultuuronderwijs is ook een proces voor het verwerven van kennis van onszelf en de wereld om ons heen. Cultuur in de brede zin van het woord, van klassieke muziek tot Shakira, van podium tot straattheater, van poëzie tot rap. Ieder kind draagt vormen van kunt en cultuur in zich die zijn identiteit bepalen. Cultuuronderwijs scherpt de culturele vaardigheden aan en leidt tot groter zelfvertrouwen bij de leerlingen en daardoor tot het versnellen van leerprestaties, tot samenwerking en wederzijds begrip, verbeeldingskracht en creativiteit. Educatie zonder cultuuronderwijs mag geen educatie heten.

Tegenwind

In dit tijdsgewricht roepen cultuur en kunst steeds vaker gevoelens van achterdocht op. Kunst en cultuur worden geassocieerd met bevoorrechte delen van de samenleving, terwijl acht miljoen Nederlanders zichzelf actieve kunstbeoefenaars noemen. Bijna iedere Nederlander waardering heeft voor iemand die creatief actief is. Maar cultuuronderwijs in Nederland is toch geïntegreerd in het onderwijssysteem, er zijn toch kerndoelen waaraan elke school zich te houden heeft? Was het maar waar. De lokale verschillen in ons land zijn enorm. Er is gebrek aan competenties bij de leerkrachten omdat het cultuuronderwijs op de Pabo’s een marginaal verschijnsel is geworden. Razendsnel verdwijnen de kunstvakdocenten uit de basisschool. In ruim tachtig procent [!] van de scholen voor primair onderwijs ontbreken professionals zoals kunstdocenten. De afgelopen tien jaar is het accent gaan liggen op planning, coördinatie en het invullen van randvoorwaarden voor cultuuronderwijs. De inhoud van cultuuronderwijs is verwaarloosd. In het schoolprogramma van nu heeft cultuuronderwijs het karakter van een vluchtige kennismaking met prachtige projecten, boeiende excursies en kleurrijke activiteiten die van buiten de school worden aangeboden. Zonder samenhang. Juist in deze tijd van tegenwind is een nieuwe impuls voor cultuuronderwijs op scholen noodzakelijk. Natuurlijk zijn er kinderen die buiten school met kunst en cultuur in aanraking komen via het gezin, via vrienden of op straat, via de media, maar dat is slechts in beperkte mate. Ongelijke toegang tot kunst en cultuur kan alleen binnen het onderwijs worden rechtgetrokken. De school is immers de enige plek waar alle kinderen bereikt worden.

Culturele loopbaan

Door een culturele loopbaan in het leven te roepen kan het cultuuronderwijs weer zijn plek krijgen in het hart van het onderwijs. Dat wil zeggen binnen een cultureel programma dat loopt van vier jaar tot veertien jaar. Daarna volgt het vak CKV in het voortgezet onderwijs. Elk kind heeft tien jaar lang recht op minimaal drie uur cultuuronderwijs per week. Deze loopbaan wordt begeleid door een cultuurdocent die werkt voor een school en een culturele instelling ; hij heeft een duurzame functie in het hart van de school: als docent voor en met de kinderen. Hij geeft minimaal drie cultuuronderwijs per week in elke groep voor elke leerling van vier tot veertien jaar. Binnen en buiten de school, of binnen het geheel van de brede school. Hij leert vaardigheden en technieken aan, heeft oog voor de creatieve processen van de leerlingen en leert de leerlingen zich te uiten in de verschillende kunstdisciplines. Kunst leer je van kunstenaars. Tegelijkertijd is de kunstdocent de verpersoonlijking van de culturele instelling.

Ingrijpende consequenties voor instellingen

Die samenwerking tussen school en culturele instelling kenmerkt zich door krachtig en intensief partnerschap waarvan behalve het kind ook beide instellingen profijt hebben. Aan de ene kant kan de school zijn programma verdiepen, terwijl aan de andere kant de culturele instelling de mogelijkheid krijgt om zich dankzij de relatie met de school te vernieuwen. Door cultuuronderwijs worden de leerlingen van de school in zekere zin onderdeel van de culturele instelling. Deze wijze van cultuuronderwijs heeft ingrijpende consequenties voor bibliotheken, podia, centra voor de kunsten, gezelschappen, kunstenaars en andere culturele instellingen. Zij kijken door de ogen van de kinderen,de jongeren en mogelijk hun ouders. Zij herdefiniëren daarmee hun functie. Op die manier leren culturele instellingen beter in te spelen op vragen uit de samenleving. Het geven van cultuuronderwijs moet voor iedere culturele instelling een kerntaak worden..

Hoe vroeger hoe beter

Als kinderen op jonge leeftijd leren over en met kunst en cultuur, dan is de kans groot dat zij op latere leeftijd op de een of andere manier participeren. En … zo leert ons opnieuw het onderzoek ‘Betekenis van kunst en cultuur in het dagelijkse leven’ van Motivaction: kunstliefhebbers scoren hoog op tolerantie, verdraagzaamheid, empathie en respect voor andere leefgewoonten. Educatie zonder cultuuronderwijs, dat kunnen we onze kinderen niet aandoen. Dat is kapitaalvernietiging en uiteindelijk enorm schadelijk voor de samenleving.

Dirk Monsma samen met Hans Muiderman (onafhankelijke consultant Kunsteducatie) en Ruud Hisgen (publicist en initiator van Haagse cultuureducatieve projecten)